Januari 2025. Auteur: Jaap van der Stel
In een tijd waarin de wereldwijde aandacht verschuift naar de dreiging van oorlog en conflicten, dreigt een andere sluimerende crisis — klimaatverandering — uit beeld te verdwijnen. Overheden roepen burgers op om noodvoorraden aan te leggen van voedsel, drinkwater, contant geld en benodigdheden om enkele dagen zelfstandig te overleven bij calamiteiten. Hoewel deze voorbereidingen begrijpelijk zijn en ook nuttig bij klimaatgerelateerde rampen, is het verontrustend dat de aandacht voor klimaatadaptatie hierdoor verslapt.
Oorlog en klimaatverandering zijn beide verschrikkelijk, maar we mogen niet vergeten dat klimaatverandering een blijvend probleem is. De gevolgen nemen dagelijks toe en stoppen niet. Hoewel oorlog een directe impact op het klimaat heeft, denk aan de uitstoot van broeikasgassen, de verspilling van grondstoffen en de immense vernietiging van ecosystemen, vraagt klimaatverandering om een fundamentele mentale en gedragsmatige voorbereiding. Naast technologische en infrastructurele aanpassingen zullen we ons gedrag moeten veranderen en onze mentale veerkracht moeten versterken. Psychologen hebben hierbij een cruciale rol.
Wat is klimaatadaptatie?
Klimaatadaptatie behelst de aanpassing aan veranderende klimaatomstandigheden om schade te beperken en ons voortbestaan te verzekeren. Dit omvat fysieke maatregelen, zoals het versterken van dijken, het aanleggen van waterbuffers en het aanpassen van huizen om ze klimaatbestendig te maken. Maar daarnaast is ook psychologische aanpassing essentieel. Het gaat om alledaagse gedragsverandering, het omgaan met stress en onzekerheid en het ontwikkelen van veerkracht.
Psychologie kan ons helpen om de mentale uitdagingen van klimaatverandering het hoofd te bieden. Verschillende concepten uit de psychologie kunnen helpen om klimaatadaptatie te begrijpen. Veerkracht vormt de kern van psychologische adaptatie. Weerbaarheid is het vermogen om stress en tegenslagen te doorstaan. Wendbaarheid gaat over het flexibel aanpassen van gedrag aan nieuwe realiteiten. Waakzaamheid houdt in dat we ons bewust zijn van risico’s en proactief handelen. Ten slotte zijn er de waarden die we ontwikkelen of waaraan we ons verbinden. Ze geven betekenis aan het waarom van onze aanpassing en ons handelen.
Veerkracht veronderstelt andere psychologische capaciteiten (© Jaap van der Stel)
Valencia als waarschuwend voorbeeld
De catastrofale overstromingen in Valencia tonen aan hoe noodzakelijk klimaatadaptatie is. De waarschuwingen kwamen te laat, hulpdiensten waren niet beschikbaar en de ellende nam alleen maar toe. Dergelijke situaties vragen om gemeenschapsveerkracht: het vermogen van gemeenschappen om samen snel en effectief te reageren.
De gebeurtenissen in Valencia zijn een les voor Nederland: waakzaamheid is essentieel. Wanneer de overheid tekortschiet, moeten burgers voorbereid zijn en zelf verantwoordelijkheid nemen. Preventie en bewustzijn moeten altijd prioriteit krijgen, zeker nu de kans op extreme weergebeurtenissen blijft groeien.
Inmiddels zijn de gebeurtenissen in Valencia overschaduwd door mogelijk nog grotere klimaatgerelateerde rampen, zoals de orkaan aan de oostkust van de VS en de verwoestende natuurbranden aan de westkust, die ook vele duizenden gebouwen hebben verwoest.
Het in deze situaties versterken van veerkracht en het ontwikkelen van wendbaarheid en waakzaamheid binnen gemeenschappen zijn geen luxe maar noodzakelijkheden. Deze psychologische capaciteiten ondersteunen onze fysieke adaptatiemaatregelen en bieden een fundament voor duurzaam herstel en voorbereiding op toekomstige uitdagingen. Dit vereist een collectieve inzet en een duidelijk begrip van de verwevenheid van onze psychologische aanpassingen met onze alledaagse acties en beleidsvorming.
Opvang en herstel na een ramp
Een ramp heeft verstrekkende gevolgen voor de psychische gezondheid van getroffenen. Stress, angst en depressie komen veel voor en vereisen een zorgvuldige benadering waarin psychische gezondheid centraal staat. Onderzoek in Zuid-Amerika (Lenharo, 2024) benadrukt het belang van sterke gemeenschapsbanden en onderlinge hulp. Sociale steunnetwerken zijn essentieel voor zowel individueel als collectief herstel. Mensen vinden troost en kracht in hun gemeenschap, wat cruciaal is bij het verwerken van een ramp.
Naast fysieke maatregelen is psychologische voorbereiding en respons onmisbaar. Lokale aanpassingen in strategieën voor psychische gezondheid zijn belangrijk, vooral in kwetsbare regio’s. Het onmiddellijk starten van onderzoek na een ramp, met ook aandacht voor de psychologische aspecten, helpt bij het identificeren van effectieve interventies. Daarnaast is voorzichtigheid bij het voorschrijven van medicatie direct na trauma geboden. Overdiagnose en overbehandeling kunnen negatieve effecten hebben en het natuurlijke herstelproces belemmeren. Actieve betrokkenheid van de gemeenschap bij herstelplannen versterkt het gevoel van controle en zelfbeschikking, wat het herstel bevordert.
Psychologie in tijden van crisis
De psychologische impact van klimaatrampen is niet te onderschatten. Stress, angst en depressie komen veel voor bij getroffenen. Het recente EU-rapport van Niinistö (2024) benadrukt dat psychologen en zorgverleners een belangrijke rol spelen bij het versterken van gemeenschapsveerkracht en het voorbereiden op psychologische uitdagingen. Dit kan door trainingen in stressmanagement, mindfulness en traumaverwerking, aandacht voor kwetsbare groepen zoals ouderen, kinderen en mensen met een beperking, en educatie over risicobewustzijn en klimaatgerelateerde stress.
Mentale voorbereiding: meer dan noodvoorraden
De oproep om noodvoorraden aan te leggen is op zichzelf niet verkeerd. Deze voorbereidingen helpen ook bij extreme weersituaties, zoals overstromingen of hittegolven. Bovendien draagt het aanleggen van fysieke noodvoorraden bij aan mentale voorbereiding, die minstens zo belangrijk is. Psychologen kunnen mensen helpen met het accepteren van de onvermijdelijke veranderingen die klimaatverandering met zich meebrengt, het ontwikkelen van veerkrachtige mindset en copingstrategieën en het versterken van sociale steunnetwerken binnen gemeenschappen.
Oorlog heeft niet alleen directe gevolgen voor mens en natuur, maar verergert ook de klimaatcrisis. De uitstoot door militaire activiteiten en de vernietiging van ecosystemen zijn immens. In tijden van oorlog verschuift de aandacht van beleidsmakers en burgers naar directe dreigingen, waardoor langetermijndoelen, zoals klimaatadaptatie, in het gedrang komen. Toch blijft klimaatverandering een aanhoudende crisis die geen pauze kent. Daarom is het essentieel om zowel individueel als collectief voorbereid te zijn. Mentale adaptatie betekent niet alleen weerstand bieden aan angst en stress, maar ook het ontwikkelen van een duurzame levenshouding en een nieuw bewustzijn.
Hoe bouwen we aan mentale veerkracht?
Het versterken van veerkracht vraagt om persoonlijke ontwikkeling en gemeenschapsvorming. Eerst vergroten we bewustzijn door educatie over klimaatverandering en de noodzaak van adaptatie. Vervolgens passen we veerkrachttraining toe met technieken zoals mindfulness en stressmanagement. We bouwen ook aan gemeenschapssteun door sterke sociale netwerken te creëren die hulp en verbinding bieden in tijden van crisis. Tot slot richten we ons op waardenontwikkeling. We reflecteren hierbij op onze inspanningen en ontwikkelen een toekomstgerichte houding.
Verbondenheid, bewustwording en innerlijke rust komen samen voor een toekomstgerichte houding
Stichting Klimaatpsychologie: samen werken aan oplossingen
De komende tijd zullen we vanuit de Stichting Klimaatpsychologie werken aan concrete plannen voor psychologische adaptatie. Samen met psychologen, ervaringsdeskundigen en betrokkenen willen we antwoord geven op de vraag: hoe kunnen we mentaal en gedragsmatig het beste reageren op klimaatverandering? We nodigen iedereen uit die actief wil bijdragen om zich bij ons aan te sluiten. Of je nu psycholoog, zorgprofessional of betrokken burger bent: jouw inzichten en inspanningen zijn welkom. De tijd van afwachten is voorbij.
Klimaatverandering stopt niet, hoe sterk onze aandacht ook afgeleid wordt door andere crises. Naast fysieke infrastructuur hebben we een sterk mentaal fundament nodig: veerkracht, wendbaarheid en verbondenheid. Psychologie biedt de tools om ons voor te bereiden op de uitdagingen van morgen. Het versterken van veerkracht is geen luxe, maar een noodzaak. Door proactief te handelen, samen te werken en betekenis te geven aan onze inspanningen, kunnen we bouwen aan een duurzame, leefbare toekomst.
Dit is het moment om te handelen. Doe mee.
Heb jij goede ideeën om te bouwen aan een duurzame, leefbare toekomst? Weet jij hoe psychologie bijdraagt aan klimaatadaptatie? Vul het contactformulier in met in een paar regels jouw motivatie en hoe je wilt bijdragen aan Stichting Klimaatpsychologie.
Bronnen
- Lenharo, M. (2024). How to recover when a climate disaster destroys your city. Nature.
- Niinistö, S. (2024). Safer together: Strengthening Europe’s civilian and military preparedness and readiness. Brussels: European Commission.
Met dank aan Alynda Kok voor haar waardevolle commentaar op een eerdere versie.